Ταξίδι στο Τέτοβο!
H τελευταία γωνιά του αλβανικού στοιχείου…

Γράφει και φωτογραφίζει η Φένια Τσαγανάκη*

Για τη γείτονο χώρα πολλά έχουν ειπωθεί και ακουστεί και οι αντιδράσεις υπήρξαν ακραίες εκατέρωθεν. Από ταξιδιωτικής άποψης και χωρίς τις παρωπίδες, το μέρος έχει πάντα κάτι να προσφέρει. Πολλώ δε μάλλον η άγνωστη γωνιά του Τετόβου, ένα αμφιλεγόμενο μέρος οι κάτοικοι του οποίου διαφέρουν από τους Σλαβομακεδόνες. Στην πραγματικότητα η Βόρεια Μακεδονία είναι η πιο πολύ-πολιτισμική χώρα όχι μόνο των Βαλκανίων αλλά και της Ευρώπης: Σλάβοι, Αλβανοί, Τούρκοι, Βλάχοι, Ρομά, Βόσνιοι• όλοι μαζί συνθέτουν το παζλ της γειτονικής αυτής χώρας που είναι τόσο κοντά και τόσο μακριά μας.

Σε απόσταση 40 μόλις χιλιομέτρων από τα Σκόπια  και … δυο σταθμών διοδίων ξεδιπλώθηκε μπροστά μας ένας τόπος όπου το αλβανικό στοιχείο επικρατεί, με το τουρκικό να πρωτοστατεί πάντα όμως σε βορειομακεδονικό έδαφος. Το Τέτοβο είναι  ίσως η πιο γνήσια γωνιά της Βόρειας Μακεδονίας, η μόνη γωνιά που γνωρίζει το πραγματικό παρελθόν της και το τιμά δεόντως.

Το Τέτοβο σήμερα φιλοξενεί ένα ποσοστό της τάξης του 70% αλβανικής εθνικότητας, ένα 25% σλαβικής με το υπόλοιπο 5% να είναι ένα μιξ Βλάχων, Βόσνιων και Ρομά. Με τα τέλη του 14ου αιώνα, μαζί με τα υπόλοιπα βαλκανικά κομμάτια, πέρασε κι αυτό στην οθωμανική αυτοκρατορία, η οποία άφησε ανεξίτηλο το στίγμα της. Καθώς το οθωμανικό στοιχείο άρχισε να επεκτείνεται, έκαναν την εμφάνισή τους τζαμιά, χαμάμ, λουτρά, κρήνες, διαμορφώνοντας έτσι την εικόνα του τοπίου έως και σήμερα. Οι Οθωμανοί μετονόμασαν το Τέτοβο σε Καλκαντελέν, κι εξισλάμιζαν αβέρτα τους Αλβανούς υπηκόους οι οποίοι δέχονταν αναγκαστικά τη νέα θρησκεία, προκειμένου να απαλλαγούν από το τουρκικό χαράτσι. Ίσως όμως αυτό να είναι το απομεινάρι της τουρκοκρατίας που τους κάνει να έχουν χαλαρές σχέσεις με τη θρησκεία – αυτό βέβαια δεν ισχύει στην περίπτωση του Τετόβου.

Το Τέτοβο δεν είναι μια τυχαία πόλη. Κατά καιρούς γνώρισε μεγάλη άνθιση. Σε αυτό συνέβαλε και η στρατηγική του θέση: βρίσκεται στους πρόποδες του όρους Σαρ και διατρέχεται από τον ποταμό Πένα, παραπόταμος του Βαρδάρη( Αξιός) αλλά και είναι σε κεντρικό σημείο στη βαλκανική χερσόνησο αφού βρίσκεται κοντά σε Σερβία, Αλβανία, Κόσοβο, Βουλγαρία.

Σήμερα, τα οθωμανικά μνημεία πλαισιώνονται παράταιρα από άχρωμες πολυκατοικίες απόρροια άναρχης δόμησης και σοσιαλιστικά μπλοκς, απομεινάρια της Γιουγκοσλαβίας.

Η τοπική αλβανική κοινότητα αγαπά, σέβεται και φροντίζει την οθωμανική της κληρονομιά, ούσα αδελφοποιημένη με την Τουρκία, δε τρέφει όμως τα ίδια αισθήματα για τη σοσιαλιστική της κληρονομιά και για τον Τίτο, πόσο δε μάλλον για τον Μιλόσεβιτς. Μισεί και προσπαθεί να απαλλαγεί από τα μπλοκς, δε τα καταφέρνει όμως εύκολα αφού αυτά αποτελούν φθηνή και εύκολη λύση μαζικής στέγασης.

Στην Ελλάδα, η εικόνα του Δερβίση μας είναι οικεία ως μορφή ντυμένη στα λευκά που περιστρέφεται αγόγγυστα και αβασάνιστα εκατοντάδες φορές γύρω από τον εαυτό του κι έρχεται σε κατάσταση έκστασης- ίσως γι’ αυτό και να έχει συνδεθεί το όνομά τους με τη χρήση ουσιών.

Στο Τέτοβο οι μπεκτασήδες Δερβίσηδες που υπηρετούν το τάγμα των Σούφι μαζεύονταν στους Τεκέδες όπου συζητούσαν κι ερμήνευαν το κοράνι, προσεύχονταν είτε διέμεναν. Στην πραγματικότητα, «τεκκέ» από τα τουρκικά σημαίνει μέρος για ξεκούραση.

Το τάγμα των Σούφι αν και ισλαμικό, θεωρήθηκε αρκετά προοδευτικό καθώς επιδίωκε την ισότητα και ισοτιμία των μελών ενώ έδειχνε κι έναν στοιχειώδη σεβασμό στη γυναίκα.

Τεκέ είδα πρώτη φορά πέρσι στη Θράκη, σε τουρ στα Πομακοχώρια όπου είχα την τύχη να ξεναγηθώ από έναν Πομάκο που μου έμαθε πολλά ενδιαφέροντα πράγματα για το λαό τους. Μέχρι πέρσι όμως δε γνώριζα για την ύπαρξη τεκέδων στην Ελλάδα. Είναι εντυπωσιακό πόσα πράγματα μαθαίνουμε ταξιδεύοντας!

Όταν στις αρχές του 19ου αιώνα στην εξουσία πέρασε ο Μαχμούτ Β´ που υπηρετούσε το τάγμα των Γενίτσαρων, θεώρησε απειλή κάθε διαφορετικό δόγμα και εκδίωξε τους Σούφι. Πολλοί τεκέδες παρήκμασαν, το ίδιο και οι τεκέδες του Τετόβου που καταργήθηκαν δια νόμου ενώ οι ηγέτες τους εκδιώχθηκαν. Ο Κεμάλ ήταν αυτός που έδωσε την οριστική λήξη των τεκέδων, λίγο αργότερα διώχνοντας όλους τους πιστούς στην Αλβανία, ωστόσο οι ελληνικοί τεκέδες έμειναν ανεπηρέαστοι !

Στην πραγματικότητα, η μπεκτασική αλεβιτική Σέχτα ενοχλούσε το ορθόδοξο μουσουλμανικό σουνιτικό και σιιτικό δόγμα, καθώς οι πιστοί του ήταν πιο φιλελεύθεροι, έτρωγαν κρέας χοιρινό και παρείχαν στοιχειώδεις ελευθερίες στις γυναίκες …

Λίγο έξω από το κέντρο της πόλης βρίσκεται ο Arabati Baba Teke, ο ιερός τόπος λατρείας της μπεκτασικής δερβισικής κοινότητας του Τετόβου. Υπήρξαμε άτυχοι αφού ο χώρος βρίσκεται πλέον σε πλήρη εγκατάλειψη, μάλλον εξαλείφθηκαν πια όλοι οι πιστοί του δόγματος. Στην είσοδο, αν και βρισκόμαστε σε βόρειο -μακεδονικό έδαφος, μας καλωσορίζουν οι σημαίες της Τουρκίας και της Αλβανίας, και πραγματικά το μέρος θα μπορούσε να βρίσκεται σε οποιαδήποτε από αυτές τις χωρες.

Παρά την εγκατάλειψη ο χώρος είναι προσεγμένος και καθαρός• λαμβάνει ξεκάθαρα οικονομική βοήθεια από τις «αδελφές χωρες».

Αυτή η περιποίηση και η καθαριότητα δεν απαντώνται εύκολα στο Τέτοβο. Κάναμε μια βόλτα στο χώρο απολαμβάνοντας την ηρεμία του. Το μικρό τζαμί δείχνει την ώρα σε διάφορες άλλες μουσουλμανικές, ενδεχομένως σιιτικές χωρες. Δε μπορώ να καταλάβω γιατί είναι στα αραβικά. Όλα είναι όμως ερμητικά κλειστά. Στο χώρο δεσπόζει και ένα μικρό νεκροταφείο, μια μουσουλμανική χαρακτηριστική βρύση, τόποι προσευχής και φυσικά ο τεκες. Δυστυχώς δε πετύχαμε κανένα μέλος της κοινότητας για να ανταλλάξουμε δυο κουβέντες.

Πώς να αισθάνθηκαν άραγε τα άτομα αυτά που γνώρισαν το θρησκευτικό διωγμό; Ολόκληρη η ιστορία θαρρείς είναι ένα κονταροχτύπημα, ποιος θα επικρατήσει, ποιος θα συσσωρεύσει τη μεγαλύτερη ισχύ.

Αφήσαμε τα ψέματα και το χρονοντούλαπο του τεκέ και κατευθυνθήκαμε προς το κέντρο της μικρής πόλης που μας φιλοξενούσε για λίγες μέρες. Το Τέτοβο σήμερα είναι μια πόλη με το μεγαλύτερο ποσοστό της να είναι μουσουλμάνοι και ακολουθούν οι Σλάβοι Χριστιανοί Ορθόδοξοι. Το μπεκτασικό αλεβιτικό παρελθόν οδεύει προς τη λήθη και ο χρόνος είναι αμείλικτος εχθρός.

Κι ενώ η μαμά – Αλβανία αποτελεί μια χώρα- πρότυπο αφομοίωσης και αποδοχής πολιτισμών και θρησκειών, στο μειονοτικό Τέτοβο κυριαρχεί ο συντηρητισμός. Σε κάθε γωνιά βλέπεις μαγαζιά που πωλούν θρησκευτικά βιβλία, οι άντρες φορούν στο κεφάλι φέσι ή εκείνα τα πλεκτά λευκά καπέλα που έχω δει στην Τουρκία ενώ οι γυναίκες είναι εντελώς καλυμμένες, επίσης όπως έχω δει στην Ανατολική Τουρκία που επιμένει να είναι άκρως συντηρητική. Η Τουρκία έχει αφήσει το στοιχείο της το οποίο έχει εδραιωθεί και καθιερωθεί. Η Αλβανία του Χότζα καθώς και άλλο κράτος που άφησε πίσω του τον απολυταρχισμό, κουβαλά για χρόνια τα κατάλοιπά του. Ένα από αυτά για την Αλβανία είναι οι χαλαρές σχέσεις με τη θρησκεία, που προέκυψαν από την κομμουνιστική αθεΐα. Για τον αλβανικό πληθυσμό του Τετόβου όμως, κάτι τέτοιο απέχει πολύ, καθώς η αλβανική μειονότητα έχει απόλυτη ανάγκη τη θρησκεία της έτσι ώστε να αυτοπροσδιορίζεται, να διαφοροποιείται και να νιώθει πως κάπου υπάγεται. Οι Σλαβομακεδόνες που γνωρίζουν εξ ιδίων αυτή την ανάγκη, αντί να δείξουν κατανόηση αντιδρούν εχθρικά, στερώντας στον αλβανόφωνο πληθυσμό την υπόστασή του.

Κι ενώ το Τέτοβο ανά τους αιώνες συνδέθηκε στενά με το απανταχού αλβανικό στοιχείο, γνωρίζοντας χάρη σε αυτό μεγάλη άνθιση, στη νέα πραγματικότητα της ίδρυσης του κράτους της Βόρειας Μακεδονίας, στερείται βασικών δικαιωμάτων. Το 1990 οι γειτονιές διχοτομήθηκαν και ο κόσμος διχάστηκε.

Η κατάσταση ήταν έκρυθμη για αρκετά χρόνια και οι εντάσεις κορυφώθηκαν το 2001, όταν οι Αλβανοί πήραν τα όπλα, σχηματίζοντας πολεμική σύρραξη. Η εξέγερση ξεκίνησε από το Τέτοβο και επεκτάθηκε στο γειτονικό Κουμάνοβο όπου κι εκεί κατοικεί ένας σημαντικός αριθμός αλβανόφωνων. Μετά από εκατοντάδες απώλειες εκατέρωθεν, οι Αλβανοί κατάφεραν να βάλουν τη γλώσσα τους στο κοινοβούλιο, στα σχολεία και στις πινακίδες.

Σειρά είχε η επίσκεψη σε ένα από τα πιο εντυπωσιακά τζαμιά που θα βλέπαμε, το χρωματιστό τζαμί.

Το Τζαμί Σαρένα-χρωματιστό τζαμί, μπορεί να λέγεται και Πασά-Τζαμί, όμως η ιστορία που το συνοδεύει είναι αρκετά πρωτότυπη : η ανέγερση του ξεκίνησε το 1438 με αρχιτέκτονα τον Ισάκ Μπέη. Εκείνη την εποχή ήταν σύνηθες τα διάφορα Οθωμανικά μνημεία να χτίζονται με χορηγίες μπέηδων σουλτάνων και πασάδων. Το εν λόγω μνημείο όμως χτίστηκε με τη χορηγία δυο αδερφών, της Χουρσιντά και της Μενσουρέ.

Το 1833 το τέμενος επεκτείνεται από τον Αμπντουραχμάν Πασά, από τον οποίο αντλεί πλέον το νέο του όνομα. Το Τζαμί αυτό ξεχωρίζει αφού δεν έχει τα χαρακτηριστικά οθωμανικά διακοσμητικά στοιχεία, αλλά είναι ζωγραφισμένο με περίτεχνα λουλούδια και εμπνευσμένο από το ιταλικό μπαρόκ όπως μας ενημερώνει η ταμπέλα -γραμμένη σε έξι γλώσσες- έξω από την είσοδο. Στην αυλή του τεμένους υπάρχει ένας πολύ προσεγμένος κήπος με λουλούδια και το μαυσωλείο στο οποίο είναι θαμμένες οι δυο αδερφές- χορηγοί. Στην είσοδο, όπως σε όλα τα τζαμιά δεσπόζει μια βρύση για να πλένονται οι πιστοί πριν την προσευχή τους.

Όλα, ακόμα και οι πετσέτες, είναι πεντακάθαρα και προσεγμένα- σίγουρα λαμβάνουν πολλές επιχορηγήσεις. Μας προσεγγίζει ο κλειδοκράτωρ του τζαμιού και μας προτείνει ανόρεκτα να μας ανοίξει. Το εσωτερικό του τζαμιού είναι εξίσου εντυπωσιακό και πρωτότυπο. Για να ζωγραφιστεί ολόγυρα χρησιμοποιήθηκαν 30.000 αυγά!

Στο τέλος ο ανόρεκτος κύριος κάνει πως μας μετρά και ζητάει 5€ (1,25 το κεφάλι ) Δεν έχουμε το ποσό που ζητάει, του δίνουμε κάποια δηνάρια και τον ακούμε να μουρμουράει.

Ακριβώς απέναντι από το Τζαμί Σαρένα υπάρχει το οθωμανικό χαμάμ που άλλοτε αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής της πόλης. Εμείς το βρήκαμε ερμητικά κλειστό, μας χάρισε όμως φωτογενείς όμορφες εικόνες!

Και κάπως έτσι συνθέσαμε το τρίτο και τελευταίο κομμάτι του αλβανικού έθνους, μετά την Αλβανία και το Κόσοβο. Μπορεί το ταξίδι αυτό να μη συγκρίνεται με ένα ταξίδι στις μεγάλες πρωτεύουσες της Ευρώπης, ήταν όμως ένα ταξίδι που μας χάρισε απλόχερα γνώση, για έναν τόπο ανεξερεύνητο αλλά άξιο να εξερευνηθεί.

ΚΑΙ ΣΤΑ ΕΠΟΜΕΝΑ !

*Γεννήθηκα στη Θεσσαλονίκη το Σεπτέμβρη του 1984, κάπως πρόωρα γιατί βιαζόμουν να ανακαλύψω τον κόσμο. Στα 8 μου χρόνια έκανα το πρώτο μου ταξίδι στο εξωτερικό. Ήταν κάπου στις ιταλικές Άλπεις όταν ανακοίνωσα στους γονείς μου ότι ο προορισμός της ζωής μου ήταν αν ταξιδέψω. Στα 18 τους ανακοίνωσα πως θα πάω στα καράβια. Δε χάρηκαν με το νέο, έτσι κατέληξα στα αεροπλάνα, εξυπηρετώντας το επιβατικό κοινό στα 32.000 πόδια. Στο μεσοδιάστημα έκανα ένα παιδί, τελείωσα την ιταλική φιλολογία κι εργάστηκα ως διερμηνέας και καθηγήτρια. Μιλάω αγγλικά, ιταλικά, γαλλικά, ισπανικά, ρωσικά και πορτογαλικά.  Στον ελεύθερό μου χρόνο παίζω κλαρινέτο και σκάκι, διαβάζω κλασική λογοτεχνία και ιστορία, παρακολουθώ ασιατικό κινηματογράφο  ή ονειρεύομαι ταξίδια. Έχω ταξιδέψει σε περίπου 60 χώρες, στις περισσότερες με ένα σακίδιο στην πλάτη και μοναδική παρέα το ταξιδιωτικό μου ημερολόγιο. Έχω γράψει ένα βιβλίο με τίτλο “Ταξίδεψα για να σε βρω” που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ελκυστής.

https://www.instagram.com/fenia42/